Piše: Elmira Bayrasli (Foreignpolicy.com)

Dok Evropa još uvijek gaji nade da bi Donald Trump mogao posredovati u postizanju mira u Ukrajini, najnoviji potezi američkog predsjednika u Bosni pomažu Rusiji da destabilizuje kontinent.

Dana 29. oktobra, Trumpova administracija ukinula je sankcije Miloradu Dodiku, nacionalističkom bivšem lideru entiteta s većinskim srpskim stanovništvom – Republike Srpske. To se dogodilo ubrzo nakon što je američko Ministarstvo finansija 17. oktobra ukinulo sankcije četvorici Dodikovih saveznika.

Sjedinjene Američke Države su 2017. godine sankcionisale Dodika jer je organizovao referendum kojim se formalno obilježavalo osnivanje posebne „Srpske Republike“ u Bosni 1992. godine. Taj potez predstavljao je otvoreno prihvatanje srpskih ratnih ciljeva tokom bosanskog građanskog rata, kao i direktno kršenje Dejtonskog mirovnog sporazuma koji je okončao rat i uspostavio okvir za suživot i podjelu vlasti između tri bosanske etničke zajednice

Trump je ojačao Dodika

Dejton je više puta bio na ivici raspada – često kao rezultat Dodikove secesionističke politike. Sada, ukidanjem sankcija Dodiku, Trumpova administracija je ojačala upravo one snage koje ruski predsjednik Vladimir Putin želi iskoristiti da razori mir skovan u Dejtonu i oslabi Evropu iznutra, prenosi TBT.

Dodikov savez s Moskvom započeo je ubrzo nakon što je 2006. godine izabran za premijera Republike Srpske. Sjedinjene Države su se tada usredsredile na ratove u Afganistanu i Iraku. NATO je nekoliko godina ranije prepustio mirovnu misiju manjoj i opreznijoj misiji Evropske unije. Britanac Paddy Ashdown, posljednji visoki predstavnik u Bosni s pravim autoritetom, najavio je svoj odlazak krajem 2005. Njegovi nasljednici oklijevali su koristiti svoje „bonske ovlasti“ da smijene opstrukcionističke zvaničnike i nametnu zakone. U Briselu se prioritet prebacio s reforme Bosne na upravljanje migracijama.

Tolerisanjem Dodika, umjesto suočavanja s njim, Evropa mu je omogućila da testira granice Dejtona i suprotstavi se međunarodnom nadzoru. Putin je to primijetio – i učinio Dodika, pravoslavnog Slovena, svojim čovjekom na Balkanu.

Dodik je postao redovan gost u Kremlju, gdje ga je Putin tretirao ne kao regionalnog političara, već kao šefa države. Ruski državni mediji pojačavali su njegove govore, a pravoslavne vjerske figure blagosiljale njegovu nacionalističku misiju. Dodik je omogućio ulazak Gazpromu, ruskom državnom energetskom gigantu, kao i ruskim bankama i firmama, u entitet Republike Srpske – obogaćujući sebe i istovremeno čineći bosanske Srbe zavisnim od Moskve.

Rusija je, takođe, štitila Dodika od odgovornosti. Godine 2021. Moskva je izdejstvovala uklanjanje svih referenci na Ured visokog predstavnika (OHR) iz rezolucije Savjeta sigurnosti UN-a kojom se produžava mandat mirovne misije EU u Bosni. Ta promjena je oslabila autoritet OHR-a da sprovodi Dejton i efektivno odvojila civilni nadzor od vojne provedbe – smanjujući sposobnost Zapada da obuzda prijetnje bosanskom krhkom poretku.

Kako je Rusija slabila međunarodni nadzor nad Bosnom, istovremeno je koristila regionalnu politiku za produbljivanje svog uticaja. Na regionalnom planu, Bosna je Moskvi postala koristan instrument za zadržavanje Srbije u njenoj orbiti i dalje od EU.

Srbija je započela pregovore o pristupanju EU 2014. godine, godinu dana nakon što je susjedna Hrvatska postala članica. Međutim, napredak je izostao. Takav ishod odgovara Putinu – i Dodiku. Zastoj procesa omogućava Dodiku da propagira svoju priču o „Velikoj Srbiji“ – isti narativ koji je 1992. zapalio rat u Bosni, a koji predsjednik Srbije Aleksandar Vučić ne može u potpunosti odbaciti bez gubitka nacionalističkog legitimiteta. Ipak, Vučić ga ne može ni potpuno prigrliti, jer bi time ugrozio evropski put Srbije. Ta napetost omogućava Moskvi da zadrži poluge uticaja na Balkanu.

Još jedna poluga koju je Moskva vješto povukla jeste mađarski premijer Viktor Orban. Budimpešta je više puta blokirala ili odlagala uvođenje sankcija EU protiv Dodika, štiteći ga od koordinisanog pritiska koji bi mogao obuzdati njegove secesionističke poteze. Orbanova opstrukcija omogućila je Kremlju da proširi svoj uticaj unutar same Evropske unije – podrivajući jedinstvo oko Bosne i otkrivajući ranjivost Evrope na unutrašnje opstruktore.

Paradoksalni mir u Bosni počiva na manjkavom ustavu

Sjedinjene Države i Evropska unija moraju preuzeti veću odgovornost za reforme.

Rusija je isprva bila branilac Bosne. Tokom devedesetih bila je ključni član Kontakt grupe, zajedno s Britanijom, Francuskom, Njemačkom, Italijom i SAD-om, u potrazi za rješenjem rata. Nakon potpisivanja Dejtona, Rusija je doprinijela sa oko 1.200 vojnika u NATO-ovim snagama za implementaciju mira, a kasnije i u snagama za stabilizaciju. Te su trupe pomagale u patroliranju centralnom Bosnom, obezbjeđivale skladišta oružja i koordinisale – ponekad s napetošću – s NATO partnerima. Bio je to jedan od rijetkih trenutaka istinske posthladnoratovske saradnje između Moskve i Zapada.

Trumpova odluka da ukine sankcije Dodiku ostvaruje središnji cilj Putinove strategije: razbijanje zapadnog poretka. Bosna možda više nije u svjetskim naslovima, ali ako je Evropa sada zanemari, uskoro će ponovo biti. Njeno urušavanje destabilizovalo bi kontinent i oslabilo napore da se suprotstavi ruskoj agresiji. Ako Evropa želi da održi liniju odbrane u Ukrajini, mora takođe braniti mir u Bosni – i pokazati da još uvijek može oblikovati stabilnost na sopstvenom tlu.

Trumpova odluka da ukine sankcije manje je pitanje politike prema Bosni, a više rezultat toga što je Dodikova vlada angažovala nekoliko Trumpovih saradnika kao lobiste. Među njima je i bivši guverner Illinoisa Rod Blagojevich, kojem je Trump 2020. smanjio kaznu zatvora, a potom ga 2025. i pomilovao. Blagojevich, sin srpskih imigranata, predstavio je sankcije protiv Dodika kao „politički progon“.

Za Dodika, ukidanje sankcija je potvrda njegove tvrdnje o „teškoj nepravdi“ nanesenoj srpskom narodu. Još važnije, to mu daje priliku da učvrsti svoju vlast. U avgustu je Centralna izborna komisija Bosne i Hercegovine oduzela njegov mandat za obavljanje funkcije. Trumpov potez ga politički rehabilituje kod kuće, omogućavajući mu da ponovo učvrsti dominaciju unutar političkog aparata Republike Srpske.

Mehanizmi odgovornosti već slabe. Ove sedmice, državno tužilaštvo Bosne i Hercegovine suspendovalo je istragu protiv Dodika i dvojice drugih zvaničnika Republike Srpske zbog „napada na ustavni poredak“ – potez koji, bez obzira na motive, pokazuje koliko su državne institucije postale nevoljne da mu se suprotstave.

Dodik će sada vjerovatno pojačati napore da destabilizuje institucije Bosne. Može se udružiti s hrvatskim političkim liderima kako bi razbio Dejton stvaranjem autonomnog hrvatskog entiteta – ili će udvostručiti svoju secesionističku agendu za Republiku Srpsku. U svakom slučaju, rezultat će biti pobjeda za Putina – a gubitak za Bosnu i Evropsku uniju.